جهان پتروشیمی / محمدرضا مدیری، مدیرعامل شرکت صنایع پتروشیمی زنجان با بیان اینکه برداشت ما از مخزن پارس جنوبی، رو به افول است، گفت: بعد از انقلاب، با هزینه بسیار سنگینی، تقریبا به هر جای کشور، مانند مویرگ، لوله کشی گاز را برده ایم! کسی در دنیا، این رفتار را نکرده است. معادل کل لوله کشی های گاز در دنیا، ما در ایران لوله کشی کرده ایم! اما در شرایط فعلی، جدای از اینکه تولیدمان در حال افتادن است، مصرفمان نیز به این دلیل که ناچار شدیم قطعی بدهیم، در حال افتادن است. سال قبل، برای ۵۱ روز، گاز بسیاری از صنایع را قطع کردیم و به این دلیل، مصرف کاهش یافته است.
محمدرضا مدیری که در نشست آکادمی دانایان با عنوان « بررسی چشمانداز صنعت پتروشیمی در ایران» سخن میگفت، با بیان اینکه عمده توجه ما در پتروشیمی این است که سراغ صنعت پلاستیک، لاستیک، منسوجات و صنایع سلولزی و کودهای شیمیایی و به طور مشخص، رده های ذیل آمونیاک یا اوره برویم و متانول به عنوان مهم ترین الکل صنعتی در ذهن ما شکل میگیرد، خاطرنشان کرد: بدون فعال بودن و قوی بودن در صنعت پتروشیمی در صنایع بلندپروازانه ای مانند تامین انرژی های نو هم عقب خواهیم بود.
وی با یادآوری اینکه مصارف وسیعی برای پتروشیمی وجود دارد، ضمن تشریح اهمیت و توسعه این مصارف، افزود: امروز صنعت غذا، بدون صنعت پتروشیمی، بی معنی است. هم از سمت کودهای نیتروژنی که مصرف رو به رشدی هم دارد و هم از مسیر بسته بندی و نگهداری، صنعت پتروشیمی در آن دخالت دارد.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان با بیان اینکه رفتار صنعت انرژی و چشم اندازش در دنیا، علامت های بسیار مهمی برای توسعه صنعت به ما میدهد تا درک کنیم، آیا به صنعت پتروشیمی آنقدر که در ایران پرداخته میشود در دنیا هم مورد توجه قرار میگیرد و صنعت مهمی است یا به دلیل ویژگی خاص کشور ما، در ایران مورد توجه قرار گرفته است، توضیح داد: جهت مصرف انرژی در دنیا نشان میدهد در برخی از منابع انرژی، تغییرات چندان جدی رخ نخواهد داد؛ مثلا در انرژی هسته ای، با اینکه کل مصرف انرژی در دنیا رشد میکند، قدر مطلق انرژی هسته ای تقریبا ثابت است. پس نسبتش از مصرف آینده دنیا، با شیب بسیار کوچکی کاهنده است. اما در انرژی های تجدیدپذیر، تلاش میشود با شیب فزاینده ای رشد کند.درباره انرژی های برق آبی، رشد در ردیف رشد جهانی انرژی است. چیزی است که کاهشی دیده میشود، مصرف ذغال سنگ و نفت است. درواقع انرژی های فسیلی را کاهنده میبینیم، به جز گاز طبیعی که با اینکه انرژی فسیلی است، در میزان و نرخ رشد در آینده رشد داشته است.
مدیری در تشریح راهبردهایی که ایران باید برای سمت و سو دادن به منابع خود مورد توجه قرار دهد، گفت: از شروع سده جدید میلادی، رشد مصرف انرژی ما در مقایسه با میانگین جهانی، مقداری بیشتر بوده است. سهم مصرف انرژی ایران، ۲درصد سهم مصرف دنیا است. تخمین زده میشود که سهم ما از تولید ناخالص جهانی بین ۰.۶۹ تا ۱.۲ درصد است. چه بدبینانه و چه خوش بینانه روشن است که سهم ما در مصرف انرژی دنیا، مقداری از سهم مان در تولید ناخالص جهانی بیشتر است.
وی با بیان اینکه سرانه مصرف انرژی در ایران، ۲ برابر متوسط جهانی است، اظهارداشت: سرانه مصرف انرژی در ایران، برخلاف دنیا که همیشه ثابت است، صعودی بوده و اکنون به ۲برابر متوسط مصرف جهانی رسیده است. ۲۳درصد سبد انرژی دنیا، بر پایه گاز طبیعی است و ایران ۶درصد از کل انرژی که در دنیا از محل گاز طبیعی تامین میشود را مصرف میکند. و در سبد انرژی ما به جای ۲۳ درصد، ۵۶ درصد از گاز طبیعی استفاده میکنیم. به این معنا که برخلاف روشی که متوسط دنیا از منابعش استفاده میکند، ایران بار زیادی از تامین منابع انرژی خود را روی گاز طبیعی گذاشته است.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان، اضافه کرد: برخلاف اینکه هزینه زیادی برای انرژی هسته ای دادیم، هنوز سهم آنچنانی نداریم. درخصوص نفت هم باید گفت از دهه ۶۰، عملا سبد انرژی را از نفت به سمت گاز طبیعی در مصارف صنعتی، خانگی و تجاری برده ایم و عمده مصرف ما از نفت، روی حمل و نقل سوار شده و بیشتر بنزین است. عمده افزایش مصرف انرژی، با افزایش مصرف گاز جبران شده است. ۲۸درصد صنعت و حمل و نقل، ۴۰درصد تجاری و خانگی بوده است. اقتصاد سیاسی این ارقام، به ما علامت میدهد که مثلا در افق ۱۰ سال آینده، با قطع انرژی در هر بخش، چه تهدیدهایی در این حوزه ها خواهیم داشت.
مدیری با بیان اینکه هر چقدر تقاضای مصرف انرژی در صنعت افزایش یافته، مصرف گاز هم بالا رفته است، افزود: بقیه انواع انرژی، در طول دهه ۹۰ ثابت بوده و هر درخواستی برای افزایش انرژی را با گاز پاسخ دادیم. در واقع، بعد از اینکه میدان پارس جنوبی را توسعه دادیم و استفاده از منابع گازی را یادگرفتیم، اشتیاق وسیعی در کشور ایجاد شد و همه منابع را به آن سمت بردیم. تمام بار مصرفی سبد انرژی را بر دوش گاز گذاشتیم و در عین اینکه فرصتی ایجاد شد، تهدیدی هم شکل گرفت.
وی با بیان اینکه سازمان بین المللی انرژی، برای وضعیت انرژی در آینده دنیا، با مدل سازی، شش سناریو را درخصوص اینکه تا چه میزان انرژی های تجدیدپذیر به کمک ما میآیند، از بدبینانه ترین تا خوش بینانه ترین حالت بررسی و چشم انداز مصرف انواع سوخت ها را ارائه کرده است، توضیح داد: این سناریوها، با تصور عمومی ما در بخش های نخبگی در تناقض است. در بررسی ها از بخش انرژی، تصور عمومی این است که ما باید به طور کلی جهتمان را عوض کنیم و این روزها، روزهای آخر عمر سوخت های فسیلی است. اشتیاق وسیعی روی رد کردن سرمایه گذاری در بخش نفت و پتروشیمی و علاقه برای حرکت به سمت سوختهای تجدیدپذیر و غیرفسیلی میبینیم. در حالی که این مطالعه، کار کردن روی صنایع انرژی غیرفسیلی را رد نمیکند، اما نشان میدهد در افق ۲۰۵۰، تغییرات در سوختهای فسیلی همچنان رشد ۴۰درصدی را دارد و کاهنده نیست، اما رشد انرژیهای تجدیدپذیر بین ۱۰۰ تا ۱۵۰درصد است.
وی با اشاره به رشد تقاضا برای محصولات پتروشیمی، خصوصا با توجه به شرایطی که درکشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور دیده میشود، این وضعیت را باعث تحت فشارقرار گرفتن پتروشیمی ها در جهت تامین بازار عنوان کرد و با بیان اینکه صادرات آمونیاک در ایران از سال ۲۰۱۵، صعودی بوده اما بعد، افت شدیدی به لحاظ دلاری داشته است، گفت: دوگانه تحریم و قیمت باعث این افت شده است. سال ۲۰۱۰، وضع خوب بوده است. تا سال ۲۰۱۵ به واسطه اینکه میتوانستیم صادرات داشته باشیم، آسودگی در تحریم داشتیم اما بعد از آن وضعمان چندان مناسب نبوده است. درباره «اوره» نیز به دلیل تحریم ها، آمار بین المللی درباره میزان تولید و صادرات ایران وجود ندارد؛ چرا که اوره ای که ایران صادر میکند، عملا به اسم کشورهای دیگر ثبت میشود. با این حال ایران بازیگر مهمی در تامین اوره است.
مدیری با بیان اینکه در کودهای نیتروژنی، متانول، صنایع پلاستیک در چشم انداز ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰، تغییرات تقاضای متانول چندان جدی نیست اما در پتروشیمی ذیل نفت، رشد جدی است و به دلیل اینکه بازیگر مهمی در این صنعت هستیم، باید بتوانیم در این رشدها سهم داشته باشیم، اضافه کرد: انتظار میرود تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۳۰ درصد آمونیاک دنیا در هند، آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه تولید شود. حضور هند در این پیش بینی ها جالب است و به ما این علامت را میدهد که ما فرصت هایی را از دست داده ایم و فرصت های محدودی داریم که ممکن است از دست بدهیم.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان، برخلاف تصور در بازار سرمایه، در رشد مصرف محصولات پتروشیمی، جایگزین جدی وجود ندارد و افزایش جمعیت و بهبود رفاه در دنیا که در رشد اقتصادی دیده میشود این چشم انداز را ایجاد میکند که در افق ۲۰۵۰، تقاضای محصولات پتروشیمی در دنیا رشد پیدا کند، گفت: در صنایع پتروشیمی، سطح رقابت به دلیل اینکه تولید اقتصادی میشود، افزایش پیدا خواهد کرد و این رقابت را برای ما دشوار میکند و گشاده دستی برای پیدا کردن مشتری را از دست خواهیم داد. بر اساس این گزارش، آمریکا ۴۰ درصد ظرفیت جهانی تولید محصولات بر پایه اتان را به دست خواهد آورد. آمریکا در اتان که ما و عربستان سالها است در آن مطرح هستیم، سهم جدی میگیرد.
به گفته مدیری؛ با اینکه یک دهه سخت بر اقتصاد ایران گذشته، اما بخش پتروشیمی توانسته سهم خود را حفظ و رشد کند. موضوع پتروشیمی به دلیل اینکه توانسته ارز را برای کشور تامین کند، بیشتر نمود یافته و خود را در معرض دید سیاستگذار برده است. اکنون باید بررسی کرد که چقدر ما موفق بوده ایم خود را در بازار جهانی جا بیندازیم، با اینکه آمار دقیقی در این باره وجود ندارد. بسیاری از محصولاتی که میفروشیم، عملا دوبار صادر میشود. یک بار به چین یا کشورهای نزدیک مانند ترکیه و بعد از آن دوباره صادر میشود و با تغییر اسم، صادرات آن انجام میشود. این وضعیت، اهمیت صنعت پتروشیمی را برای اقتصاد ایران نشان میدهد. در همین مدت، سهم صادرات شیمیایی عربستان، ۱.۵ درصد و ۸ برابر ایران بوده است.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان، با یادآوری اینکه بزرگترین دارنده منابع گاز طبیعی در دنیا هستیم و برخی از مطالعات آن را اولین دانسته و عنوان کرده اند به دلیل محدودیت در تکنولوژی، امکان کشف نداشته ایم، تصریح کرد: ایران چهارمین دارنده ذخایر نفت و در مجموع اولین دارنده منابع هیدروکربنی دنیا است، ادامه داد: در تولید گاز در ایران، در دهه ۷۰، رشد قابل توجه و بسیار مهمی در تاریخ توسعه صنعتی داشتیم و تولید گازمان را با توسعه و برداشت ها از میدان های متعدد از فازهای متعدد در پارس جنوبی رشد دادیم. مخزن پارس جنوبی، مخزن نفتی بسیار مهم است. به این دلیل که برش های سبک نفتی فوق العاده ای دارد و مثل چاه های نفتی ما که عمدتا مایع از آن بیرون میآید نیست. عمده ترکیب همراه با گاز طبیعی است و این منبع ثروتی متفاوت از سایر منابع است. این مخزن مشترک ما با قطر، بسیار حائز اهمیت است.
مدیری گفت: انتهای نمودار برداشت و حفظ برداشت ما از مخزن پارس جنوبی، رو به افول است. همزمان که میتوانستیم تولید کنیم، تقاضایمان را درکشور بالا بردیم. بعد از انقلاب، با هزینه بسیار سنگینی، تقریبا به هر جای کشور، مانند مویرگ، لوله کشی گاز را برده ایم! تقریبا کسی در دنیا، این رفتار را نکرده است. معادل کل لوله کشی های گاز در دنیا، ما در ایران لوله کشی کرده ایم! در حالی که معمولا وقتی میخواهند برای مصرف خانوار انرژی ببرند، از طریق برق این کار را میکنند. ما در ایران هر دو را انجام دادیم. هم گاز را بردیم و هم برق را نزدیک کردیم. اکنون نیز عقب نشستن از رفاهی که گاز به ما میدهد، بسیار دشوار است؛ چرا که گاز منبع هیدروکربنی کم خطر و کم آلاینده است و کیفیتی که در مصرف خانگی میدهد، از سایر منابع بیشتر است.
وی ادامه داد: جدای از اینکه تولیدمان در حال افتادن است، مصرفمان نیز به این دلیل که ناچار شدیم قطعی بدهیم، در حال افتادن است. سال قبل، برای ۵۱ روز، گاز بسیاری از صنایع را قطع کردیم و به این دلیل، مصرف کاهش یافته است.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان با اشاره به تعهدات صادراتی گاز از سوی ایران به دیگر کشورها، گفت: از ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱، بخش عمده ای از صادراتمان به روش سوآپ بوده است. گاز را میگرفتیم و به مقاصد صادراتی مان صادر میکردیم. عمده مقصد صادراتی ما ترکیه بوده که قیمت جذابی هم داشته است، هر چند که قیمت صادرات گاز بعد از جنگ اوکراین متفاوت شد. از ۲۰۱۹ که اختلافات با کشورهایی که از آنها گاز میگرفتیم اوج گرفت، واردات ما کاهش پیدا کرد اما تعهد صادراتی ما انجام میشد. در عین حال، به دلیل نیاز به ارزآوری، ناچار شدیم صادراتمان را توسعه دهیم و سهم عراق را هم توسعه دادیم. واردات ما به سمت ناچیز شدن رفت و حتی با آمدن دولت سیزدهم هم با اینکه قرارداد سواپ برگشت، حجم گازی که وارد میکنیم، آنچنان زیاد نیست. این تعهد نشان میدهد در زمان سرما هم از سهم صادراتمان کاهش ندادیم، اما مصرف داخلی را کاهش دادیم که خود را در قطعی ها نشان داد.
مدیری، نمودارهای نشان دهنده میزان مصرف و تولید گاز در سالهای آینده را به شدت ترسناک و آخرالزمانی توصیف کرد و افزود: اگر نرخ رشد مصرف گاز، به همین منوال ادامه پیدا کند و تغییری در سیاستگذاری نداشته باشیم، نزدیک به یک دهه آینده، فارغ از اینکه اکنون وضعیت ما در برداشت و سرمایه گذاری چگونه است، به وارد کننده خالص انرژی تبدیل خواهیم شد. کشوری که بیشترین منابع هیدروکربنی را دارد، در افق ۱۰ تا ۱۲ ساله به یک واردکننده جدی انرژی تبدیل خواهد شد و این مهم ترین چالش و تهدید برای صنعت پتروشیمی است.
nر ادامه، مدیری با بیان اینکه مصرف انرژی صنایع پتروشیمی به شدت بالا و ارزش صادراتی آن پایین است، ادامه داد: با این حال، یک سوم تولید ناخالص داخلی ما هم از پتروشیمی میآید و در واقع روی صنایع انرژی بر تمرکز گرفته است. بخش مهمی از اقتصاد ایران، در سطحی است که سطح پیچیدگی بالایی ندارد. با اینکه این صنعت خیلی مهم است، اما برخلاف تبلیغات، چندان اشتغال زایی نمیکند، به شدت انرژی بر است و محصولی هم که میدهد، محصول گرانی هم نیست.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان، اظهارداشت: با اینکه این صنعت به ظاهر نقطه ضعف دارد و همین ویژگی ها است که ما را در فضای بازار سرمایه به صنعت پتروشیمی بدبین میکند، اما با وجود همه این ویژگی ها، جهت گیری جهانی به سمت پتروشیمی است.
وی با بیان اینکه ۲۳ درصد تولید محصولات پتروشیمی، صرف داخل میشود و در بازار جهانی هم چندان نتوانسته ای ادعایی کنیم، یادآورشد: تولید این محصولات، خصوصا پلمیرها و آمونیاک نیز پیچیدگی کمی دارند. البته کلیت اقتصاد ایران، نشان میدهد که ما نتوانسته ایم به لحاظ رشد پیچیدگی، در تولید محصولات توسعه ای داشته باشیم و برای نمونه از عربستان و چین عقب هستیم و چشم اندازی که داریم نیز همچنان ادامه این وضعیت است. انتظار اینکه پیچیدگی محصولات ما در دنیا بیشتر شود، وجود ندارد.
مدیری خاطرنشان کرد: یکی از موانع جدی در توسعه پتروشیمی ما، این است که به دلیل اینکه سالها است که ما به دانش فنی دسترسی نداریم و تقریبا سطح دانش فنی ما در همان حدود سالهایی که روابط بین الملل خوب داشتیم، مانده است. عربستان به دلیل اینکه دسترسی خوبی دارد، با فاصله، شاخص پیچیدگی محصولاتش از ما بیشتر است. به همین دلیل، مکررا در گزاره هایی که از مدیران ارشد کشور میشنویم، بحث «تکمیل زنجیره» مطرح میشود، اما این مساله، نیازمند دانش فنی است. ما کالای ۳۰۰ و ۴۰۰ دلاری صادر میکنیم، کالای ۲هزاردلاری، ۱۸۰۰ دلاری و ۳۵۰۰ دلاری وارد میکنیم. همان کود را میدهیم، کود با تکنیک بالاتر و برای رده های خاص کشاورزی وارد میکنیم!
وی با بیان اینکه علاوه بر تحریم ها، مساله فساد را نیز باید بخشی از چالشهای پیش روی توسعه صنعت پتروشیمی کشور دانست و باید گفت فساد نیز بخشی از ساختار محیط کسب و کار ایران شده است، گفت: باید درخصوص ناترازی انرژی فکری کنیم. مرکز پژوهشهای مجلس، ارقام مصرف در بخش های تجاری، خانگی و صنعتی را منتشر کرد. هر چند میزان تولیدات محرمانه است، اما میتوان گفت ما در افق ۱۴۰۵ تا۱۴۱۰، نزدیک به ۳۰درصد، کسری گاز داریم. کل گاز طبیعی که به صنعت میدهیم، حدود ۳۳درصد است. از آنجا که در رفتار اقتصاد سیاسی مان، هر وقت کسری داریم، گاز صنعت را قطع میکنیم، در ماه هایی از سال باید گاز تمام صنایع را قطع کنیم. مساله ای که اکنون برای فولادی ها، سیمانی ها و پتروشیمی ها داریم، به تمام صنایع توسعه پیدا میکند. آن زمان دیگر کارخانه دستمال کاغذی هم در زمان کسری گاز باید تعطیل کند.
مدیرعامل صنایع پتروشیمی زنجان، تصریح کرد: این وضعیت به کسری برق هم تسری پیدا میکند. اگر امروز در تابستان به دلیل کم آمدن تولیدمان، باید برق را قطع کنیم، در آینده، در زمستان هم باید برق قطع شود. برای حل آن، نیازمند سرمایه گذاری در بالادست هستیم. در این شرایط، همچنان درگیر دانش فنی خواهیم بود. وقتی دانش فنی نداریم، نمیتوانیم ناترازی را حل کنیم.
مدیری ضمن آسیب شناسی علل عدم رشد در صنعت پتروشیمی، توضیح داد: حقوق مالکیت در این صنعت، به دلیل سودآوری زیادی که دارد، رعایت نمیشود و سود آن، برای مصارف دیگر صنایع که زیان ده هستند، مانند صنعت سیمان، اختصاص داده میشود، در این شرایط دیگر ظرفیتی باقی نمیماند که صرف توسعه صنعت شود. مثلا متانی که در منازل سوخته میشود، قیمتش ۱۰۰تومان است، وقتی به متانول یا آمونیاک تبدیل میشود، قیمتش ۵هزارتومان و وقتی به سیمان تبدیل میشود، قیمتش ۲هزارتومان میشود. ما از مکانیسم قیمت گذاری استفاده میکنیم و عملا مانع انگیزه دهی برای توسعه صنعت پتروشیمی میشویم.
مدیری افزود: اما میتوان این راه را به سیاستگذار یاد داد که از طریق واردات انرژی، میتوان صنعت پتروشیمی را زنده نگه داشت؛ یا اینکه همچنان که تاکنون در مسیر توسعه یک جاهایی عقب رفته ایم، این بار هم برویم و در موضوع استفاده از ذغال سنگ، مانند چین فکر کنیم. هر چند که باید افراد صاحب صلاحیت هم در این باره اظهارنظر کنند، اما باید گفت ما که در میان ۱۰ کشور اول در ایجاد گرمایش در زمین هستیم، اتفاقی نمیافتد که کشور هشتم شویم؛ اما اقلا میتوانیم ارتزاق کنیم. این پیشنهاد چالش برانگیز و مناقشه برانگیز است. اما در شرایط تعطیلی صنعت، میتوان به این پیشنهادها فکر کرد./جماران